Robert Ezra Park ve İnsan Ekolojisi

Robert Ezra Park ve çalışmış olduğu insan ekolojisi kavramını kısaca açıklayan ve bir sosyolog tarafından topluma nasıl biyolojik kavramlar ele alınarak bakıldığını inceleyen yazıdır.

Azra Öztürk tarafından

15 Ekim 2022

Robert Ezra Park ve İnsan Ekolojisi : Topluma Biyolojik Bir Bakış

İnsanlık , geçmişten günümüze birçok farklı yaklaşım ve alan tarafından incelenmiş ve değerlendirilmiş ; sosyolojiden tarihe , antropolojiden biyolojiye kadar çeşitli bilimlerin çalışma konusu olarak varlığını sürdürmüştür . Birtakım çalışmalarda da disiplinler arası bir perspektiften ele alınmıştır . Bu çalışmaları yapan bilim insanlarından birisi de sosyolog Robert Ezra Park ‘ tır . Park , insan ekolojisi kavramının öncüsü olmuş , onu bilimsel alanda görünür kılmıştır . Bu yazıda , Robert Ezra Park ve insan ekolojisi kavramı incelenecek , sosyoloji ve biyolojinin nasıl ortak bir paydada buluşturulduğu ve bir çalışma sahası haline getirildiği değerlendirilecektir . Öncelikle Robert Park ‘ ın kim olduğunu ve ne gibi çalışmalar yaptığını gözden geçirelim .

Robert Ezra Park Kimdir ?

Robert Ezra Park , 1864 doğumlu , Amerikalı bir sosyologtur . Kariyerine gazeteci olarak başlayan Park , yazmaya olan tutkusu ve ırk ilişkilerine olan ilgisiyle felsefe , antropoloji , sosyoloji , kriminoloji gibi birçok alanda eğitim almış ve hizmet vermiştir . İlk olarak filoloji eğitimi gören Robert Park , daha sonrasında felsefe eğitimi almıştır . Toplumsal yapılara , kentlerdeki ırk ilişkilerine olan ilgisi , onun yolunu felsefeden sosyolojiye çevirmiş , Almanya’da sosyoloji eğitimi almıştır . Eğitiminden sonra Amerika’ya dönen Park , Chicago Üniversitesinde öğretim görevlisi olmuş , sosyoloji ve antropoloji dersleri vermeye başlamıştır . Emekliliğine kadar Chicago Üniversitesinde kalmış ve buradan profesör olarak emekli olmuştur . Burada Ernest Burgess ile kent sosyolojisi çalışmış , Chicago şehrini araştırma laboratuvarı olarak kullanmışlardır . Chicago sosyoloji okulunun gelişiminde önemli ve öncü bir rol oynayan Robert Park , diğer sosyologlar Homer Hoyt ve Louis Wirth ‘le birlikte çalışarak kent sosyolojisine büyük katkı sağlamıştır . Çalışma alanları içerisinde insan ekolojisi , ırk ilişkileri , insan göçü , kültürel asimilasyon olan Robert Park , sosyal hareketler ve sosyal düzensizlik çalışmalarıyla kriminoloji alanına da katkı sağlamıştır . Şimdi Park ‘ın çalışmalarını inceleyerek insan ekolojisi kavramını ele alacağız .

İnsan Ekolojisi Nedir ?

Robert Park ‘ın insan ekolojisi kavramını incelemeden önce , Sosyal Darwinizm Teorisini ele almamız gerekir . Sosyal Darwinizm , Herbert Spencer ve William Sumner tarafından geliştirilen , Charles Darwin ‘in “ doğal seçilim “ prensibini , insan topluluklarının evrimine uyarlayan bir sosyal teoridir . Darwin ‘in kuramları geliştirilerek sosyal alana uyarlanır . Örneğin , “ en çok uyum sağlayanın hayatta kalması “ , Spencer tarafından geliştirilerek zengin ve güçlü olanların ödüllendirildiğini , fakir ve zayıf olanların ise başarısızlığa uğradığını ileri süren bir görüşe dönüşmüştür . Sosyal Darwinist teoride ; kolonileşme , kültürel asimilasyon gibi durumlar da bu hayatta kalmanın bir parçası , süreci olarak görülmüştür . Robert Park , insan ekolojisi çalışmalarında , Darwinist teorilerden etkilenmiş ve teorilerini bu temelde geliştirmiştir . İnsan Ekolojisi kavramını kısaca ; insanlarla doğal , sosyal ve yapılı çevreleri arasındaki ilişkinin incelenmesi olarak tanımlayabiliriz . Bunun da ötesinde doğadaki ekolojik sistem ve insan ekolojisini detaylı bir şekilde bağdaştırmak ve karşılaştırmak adına , topluma uyarlanan biyolojik süreç ve kavramları inceleyelim .

İlk olarak besin zinciri kavramını ele alalım . Doğada yaşayan bütün organizmalar , bitkiler ve hayvanlar , birbirine bağlı ve birbiriyle ilişkili bir sistem içerisinde yaşamlarını sürdürürler . Her canlı , besin zincirinde birbirine bağlıdır ; aynı zamanda var olmak için birbirine muhtaçtır . Yaşayan en küçük organizma ve büyük , dominant canlılar , doğrudan bir ilişki içerisinde gözükmeseler bile , ekosistemde birbirine bağlı bir zincir içerisinde yer alırlar . Dolayısıyla , hem bir rekabet hem de işbirliği içerisinde olmak durumundadırlar . Biyotik düzen , bu işbirlikçi rekabet üzerine kurulur ; Robert Park bu durumu insan ekolojisinde de görür ve ikicilik olarak tanımlar . Bu , farklı türler ve gruplar arasındaki rekabetçi işbirliğinin ikiciliğidir . Her grup ya da tür , belli bir habitat yani sosyal çevrede yaşar ; farklı yerlerde yaşayan bu kitlelere “ topluluk “ adı verilir . Topluluğun üç temel özelliği vardır ; bölgesel olarak organize olmuş bir nüfus , kökleşmiş bir toprak ve karşılıklı bağımlılığı olan ortak yaşayan bireyler topluluğu . Bu özelliklere sahip bir grup , topluluğu oluşturur . Her topluluk ise bir karaktere sahiptir , ki bu da yapıyı oluşturur . Bu , gözlemlenebilir bir yaşamdır ve organizmayı tamamlar , birleşen organizmalar ise , Spencer ‘a göre , süper organizmayı oluşturur . Her yapıyı içine alan bu sistemi incelemek mümkündür ; hem doğada hem de insan ekosisteminde organizmalar vardır ve süper organizmanın her üyesi birbiriyle ilişkilidir ve birbirini etkiler . Nasıl ki doğadaki herhangi bir canlı türü ekosistemde belirli bir yere ve türsel işleve sahipse , insanlar da sosyal grupları gereği toplumu doğrudan etkileyecek dolaylı ya da doğrudan rollere sahiptir .

Bunun ötesinde , ekosistemlerde dengeler değişebilir . Nüfus ve doğal kaynaklardaki dengesizlikler , salgınlar , savaşlar , kıtlık vb. faktörler , ekosistemdeki türlerin yerlerini sarsabilir ve yeni bir sistem oluşmasına yol açabilir . İnsan ekolojisinde durum daha karmaşıktır . Rekabet , insanlığı sürdüren temel araçtır . Çünkü var olma ve hayatta kalma mücadelesi , rekabet aracılığıyla sürdürülür . Her grup , kendi türünün yani kendisi gibi olanların yola devam etmesini , yok olmamasını ister . Bunun sonucu olarak yeni iş birlikleri doğar . Kısaca toplum , yaşamsal rekabetin ve var olma mücadelesinin olduğu , doğaya göre daha karmaşık değişken bir alandır .

Toplumsal düzeni sürdüren iki temel kavram vardır ; hakimiyet ve ardışıklık . Hakimiyet rekabetin bir sonucudur , rekabet sonucunda kazanılmış bir haktır . Her yaşam topluluğunda hakimiyete sahip olmuş dominant bir grup vardır . Örneğin , okyanuslar içerisinde mercanları , küçük balıkları , denizanalarını , yengeçleri , köpekbalıklarını barındırır . Bu habitatta dominant güç köpekbalığıdır . Başka bir tür onun yerini alana kadar , dominant güç olmayı sürdürür . Aynı durum insan ekosisteminde de geçerlidir . Robert Park ‘ın kent ekosistemini ele alırsak ; metropolde dominant güç şehir merkezini ve bankaları , alışveriş alanlarını elinde bulunduran gruptur . Şehirde gecekondu sakinleri , yerleşim yerlerinde yaşayanlar , merkezdeki rezidanslarda yaşayanlar , hepsi var olma mücadelesi verir ama şehirdeki sistemi belirleyen dominant olanlardır . Örneğin , yöneticiler gecekondu bölgelerini yenileme ve orada yaşayan grubu yerinden etme , hayatlarındaki düzeni değiştirme hakkına sahip olur ve karar verme mekanizmasını elinde bulundurur . Böyle bir durumda baskın olmayan grup rekabet ederek hayatta kalma , yaşamını sürdürme durumuyla karşı karşıya kalır , tıpkı doğadaki bir türün varlığını korumaya ve dış etkenlere rağmen hayatta kalmaya çalışması gibi .

Eğer hayatta kalma ve türünü sürdürme gerçekleşmezse , canlı türü ya da insan grubu yerini uzun zaman içerisinde farklı bir türe , gruba bırakır ; bu durum da ardışıklık olarak adlandırılır . Örneğin şehir merkezinde yenilenen bir bölgenin eski sakinleri , ekonomik olarak rekabet edemedikleri için artık o bölgede oturamayacak duruma gelirler ve kendilerine yeni yaşam alanları aramak üzere o bölgeyi terk etmek zorunda kalırlar . Bunun sonucunda yenilenen bölgeye farklı gruplar ve ekonomik olarak daha yüksek şartlara sahip insanlar yerleşir . Önceki grup rekabet edemediği için yerini yeni bir gruba bırakır ve o habitatta bir “ tür “ değişmiş olur , böylece “ardışıklık“ gerçekleşir .

İnsan ve doğa ekosistemlerini karşılaştırmalı bir şekilde ele alacak olursak , insanın diğer canlılar gibi fiziksel çevreye o kadar da bağlı olmadığını görürüz . Bitki ve hayvanlar , habitatlarının fiziksel sınırlarına bağlıdır ; bu noktada insan diğer canlılardan ayrılır . İnsanı sınırlandıran faktör fiziksel çevre ve habitat değil , ahlaki ve kurumsal düzen , aynı zamanda ortak bilinçtir . Kurumsal yapılar ve gelenekler , insanın toplumsal yapısını sağlamlaştıran etkenlerdir . Yani , bitki ve hayvan ekosistemleri rekabet ve fiziksel çevre ile var olurken ; insanlık , rekabete dayalı biyotik topluma ek olarak iletişim ve bilince dayanan kültürel toplumu da içerir . Bu yapı , insan ekosistemini diğer ekosistemlerden ayıran temel farktır .

Diğerlerini bir arada tutan hayati ve çevresel etkenlerken , insan topluluklarını geleneksel ve ahlaki yapılar bir araya getirir ve sürdürülebilir kılar . Robert Park , temelini oradan almış ve birçok açıdan onlara katılmış olsa da , insan ekolojisine kültür kavramını ekleyerek sosyal Darwinist teoriden ve Spencer’dan ayrılmış olur .

Sonuç olarak , birçok farklı disiplinde kendine yer bulan insan ekolojisi kavramı , Robert Park ‘ın çalışmalarıyla birlikte sosyolojik bir temele oturdu ve günümüzde hala devam eden gelişimine başlamış oldu . Robert Park , insanlık tarihi boyunca gerçekleşen kültürel evrim süreçlerini vurgulayarak insan ekolojisini diğer disiplinlerden ayırdı . Geçmişten günümüze tanımı ve tartışmaları süren insan ekolojisi kavramı ; coğrafya , sosyoloji , psikoloji , biyoloji , antropoloji , zooloji gibi birçok bilim tarafından incelendi . Çıkarılan ortak sonuç , insanlığın doğadan ayrı olmadığı , doğanın bir parçası olduğu ve doğa – insanlık arasında doğrudan bir ilişki olduğuydu . Güncel tartışma konularından olan ve uzun yıllar boyunca gündemde kalacak gibi görünen kirlilik , kaynakların tükenmesi , gıda krizi , nüfus patlamaları gibi problemleri de içine alan insan ekolojisi ise , bu süreçlerde kavramsal evrimine devam ediyor ve çalışma konusu olmayı sürdürüyor . Robert Park ile başlayıp , birçok bilimde sağlam bir zemine oturan bu kavram , güncelliğini her daim koruyor .

Kaynakça