Sosyal Etki Nedir? Sosyal Etki Neden Önemlidir?

Sosyal etki, bir etki ajanının hedefin davranışlarını çeşitli yollarla değiştirmesi olarak tanımlamak mümkündür. Bu sosyal etki; kişiler, küçük gruplar ya da daha büyük kalabalıkları kapsayabilir. Sosyal etki genel anlamda, “yapılan bir aktivite sonucu ortaya çıkan değişim” veya “bir eylem/ aktivite/proje/program sonucu farklı insanlar üzerinde oluşan etkiler” olarak tanımlanabilir (Müftügil Yalçın ve Güner, 2015).

İnsanların duyguları, düşünceleri, tutum ve davranışları, yaşadığı sosyal ortamda girdiği etkileşimler sonucu değişim ve dönüşüm geçirir. Söz konusu bu değişim ve dönüşümler, başka bir kişi veya grupla girilen etkileşimler sonucunda gerçekleşmekte olup, bu etkileşimleri de bilimsel bir perspektifte inceleyen ve kişinin maruz kaldığı bu etkinin kaynağını ve dinamiklerini açıklayan kuram Bibb Latané tarafından 1981 yılında geliştirilen “sosyal etki kuramı” dır (Yüksel, 2013). Sosyal etki kuramını geliştiren Latané, bazı temel ilkeler çerçevesinde grup ve kişi arasındaki bazı ilişkileri açıklar. Ona göre fizikçiler nasıl yerçekimi gibi doğadaki bazı temel kuvvetleri inceliyorsa, sosyolog ve sosyal psikologlar da toplumdaki bazı temel kuvvetleri incelemelidir (Güney, 2017).

‘Sosyal etki’ deyişi ‘sosyal/toplumsal sonuçlar’ deyişine benzemektedir. Sosyal etkinin bilimsel bir soyağacı sosyoloji biliminin kurulduğu en erken dönemlere, örneğin Toennies ve Durkheim’ın Endüstri Devrimi’nin toplumsal sonuçlarıyla ilgili kaygılarına kadar izlenebilir. Ancak güncel anladığımız anlamda sahanın oluşması 1970’lerdedir (Freudenburg, 1986,453; Müftügil Yalçın ve Güner,2015)

Sosyal etki insanların davranış, fikir ya da başkalarının yaptıklarına, düşündüklerine veya hissettiklerine bağlı duyguların değişimi sürecine verilen addır. Bu değişiklikler kasıtlı olmak zorunda değillerdir ve bu değişikliklerden etkilenen kişilerin sürecin farkında olmasını gerektirmez. Etkilenen insanlar, gruplar ve sosyal organizasyonlar sosyal hayatın özünü oluşturturlar (Roguska, 2021).

Sosyal Etki Türleri Nelerdir?

Sosyal etki, başkalarına, sosyal kurallara ve otorite figürlerine uyma eğilimlerimiz de dahil olmak üzere düşüncelerimiz, duygularımız ve davranışlarımızın sosyal dünyamıza nasıl tepki verdiğini açıklamaktadır (Heinzen ve Goodfriend, 2018). Sosyal etki süreci, bir bireyin, başka bir bireyin bir uyaranla ilgili duygu veya davranışlarını değiştirme durumudur (Zimbardo ve Leippe, 1991). Izuma (2017) sosyal etkinin, “itaat, uygunluk, ikna, sosyal kaytarma (social loafing), sosyal kolaylaştırma (social facilitation), kimlik belirsizliği (deindividuation), gözlemci etkisi, seyirci etkisi ve akran baskısı” gibi toplumlarda çok çeşitli biçimlerde yer aldığını belirtmektedir (Aydın Aslaner ve Aydın,2020) Genel olarak dört sosyal etki türünden bahsetmek mümkündür. Bu sosyal etki türleri; uyma, konformite, kabul ve itaattir.   

1. Uyma: Başka insanların gerçek ya da hayali etkileri sonucunda kişinin davranışını değiştirmesidir (Aronson ve Diğerleri, 2012).
2. Konformite: Doğrudan bir baskı olmadan davranışların değişmesidir.
3. Kabul: Grubun veya bir bireyin talimatlarını yerine getirilmesidir. İçselleştirilmeden de bu davranışlarda bulunmak mümkündür.
4. İtaat: Otoritenin istekleri üzerine davranışların değişmesidir. Kendinden daha üstün statüdeki kişilerin ya da otoritenin emirlerini yerine getirmektir.

Uyma Davranışı Nedir?

Uyma davranışı, diğerleri de öyle yapıyor diye davranışın aynı şekilde yapılmasına verilen addır. Uyum bir kişinin inanç ve davranışlarını, grup standartlarına göre değiştirme eğilimidir. Grup normlarına uyma, bazen toplumsal uyumu gerçekleştirmek ve toplum içinde kabul görmek için ödenen bir bedeldir (Gökdağ,2014). İçsel değildir. Asch’in çubuk deneyi uyma davranışının ölçüldüğü önemli deneylerdendir.

Deneyde tüm katılımcılara bir çift kart gösterilmektedir. Bu kartların birinde biri kısa biri orta ve biri uzun olmak üzere 3 çizgi vardır. Diğer kartta ise tek bir çizgi bulunmaktadır. Deneklere bu karttaki çizginin diğer karttaki çizgilerden hangisine benzediği sorulmuştur. Deneyin amacı, gerçek deneğin davranışlarının diğer deneklerden ne derece etkilendiğini bulmaktı. Araştırmaya katılan katılımcıların %76’sı diğer kişilere uyarak, çizgilerin uzunluğu konusunda yanlış yanıt vermişlerdir. Toplamda 12 etap gerçekleştirilmiştir ve ortalama olarak katılımcıların 1/3’ü diğerlerine uyma davranışı göstermiştir.

Diğer bir önemli uyma deneyi ise Muzafer Sherif tarafından gerçekleştirilmiştir. Sherif çalışmasında otokinetik etki diye bilinen bir görsel algı yanılgısından faydalanmıştır. Tamamen karartırmış bir odada hareketsiz duran bir ışık noktasına bir süre gözümüzü kaydırmadan dikkatle bakarsak ışık aslında yerinde durduğu halde onu hareket ediyormuş gibi görürüz. Sherif bu olgudan faydalanarak bir dizi araştırma yapmıştır. Araştırmada birbirlerini hiç tanımayan kişiler kullanılmıştır. Bu kişiler önce teker teker laboratuvara alınmış ve kendilerine bir algı deneyi yapılacağı söylenerek tamamen karartırmış bir odada ufak bir ışık kısa aralıklarla gösterilmiş. Işık her gösterilişinde hangi yönde ve ne kadar hareket ettiği denekten sorulmuş. Denek önce birbirini tutmayan sayılar vermiş fakat zamanla belli bir sayıda karar kılmış. Daha sonra bu kişiler birkaç kişilik guruplar halinde laboratuvara alınmış ve ışığın her gösterilişinde uzunluk yargılarını yüksek sesle yapmaları istenmiş. Birbirinden farklı standartlar geliştirmiş olan kişiler bir araya geldiğinde, bu standartlarından vazgeçerek grup halinde tek bir standart oluşturmuşlardır. Denekler deneyden bir yıl sonra yalnız başlarına deneye tekrar alındıklarında bile bu ortak standardı kullanmaya devam etmişlerdir.

Normatif Sosyal Etki Nedir?

Beğenilmek ve dışlanmamak için guruba uygun bir şekilde davranılmasıdır. Normatif etki, ödüller almak ya da cezalandırmaları önlemek isteğine bağlı uyum, itaattir. Değerli olan her şey ödül olabilir. Ödül ve ceza yöntemleriyle kişinin davranışları değiştirilmeye çalışılır. Ödül gücü, ceza gücünden daha etkili sonuçlar vermektedir. Grubun büyüklüğü arttıkça normatif etki de artar.  Normatif etkinin en iyi gözlemlenebildiği çalışmalardan biri Milgram’ın ‘Otoriteye İtaat’ deneyidir. Bu deneyde ikili kelime grupları verilip kaşındaki kişinin kelimenin eşini doğru söylemesi gerektiği belirtilmiştir. Her yanlış cevap için  elektrik şoku karşı tarafa denekler tarafından öğrenci rolündeki kişiye verilmektedir. Deneyde deneklerin %65i son sınır olan 450 volta kadar elektrik verilmişlerdir. Hiç bir denek, öğrencinin duvarı tekmelemeye başladığı  noktadan önce, yani 300 voltu vermeden önce durmadı. Araştırmayı yapan Milgram; normal insanların, otoritenin güçlü baskısına maruz bırakıldıklarında, yıkıcı davranışlar sergileyebilecekleri şeklinde yorumlamıştır (Gökdağ,2014).

Bilgisel Sosyal Etki Nedir?

Haklı olmak istemek bu davranışın temelinde yatar. Bir konuda yeterli bilgisi olmadığında daha bilgili birine bakarak davranışın bu kapsamda değiştirmesidir. Sosyal psikologlar genellikle iki tip sosyal sürecin uymaya yol açtığına inanırlar: bilgi etkisi ve norm etkisi. Bilgi etkisi bir başkasından gelen bilgiyi gerçekliğe ilişkin bir kanıt olarak kabul etmeyi anlatır. İnsanlar kendi algı, inanç ve duygularının doğru olduğundan emin olma ihtiyacı içerisindedirler. Uyaranlar yapısal olarak belirgin olmadığı ya da sosyal anlaşmazlık söz konusu olduğu için insanların kararsız kaldığı durumlarda bilgi etkisi devreye girer. Bu koşullarda insanlar başlangıçta gerçekliğe karşı nesnel sınamalarda bulunurlar. Fakat eğer bu mümkün olmazsa sosyal karşılaştırmalar yaparlar. Algılanan bilgi etkisi gerçek bilişsel değişime neden olur (Hogg, Vowghun, 2011: 287; Kara ve Diğerleri, 2014).

Enformatif Sosyal Etki Nedir?

Enformatif etki, kişilerin kendi görüşlerinin geçerliğini sağlamak için diğerlerine doğru yaklaşmalarını, yani diğerlerinin görüşlerini objektif gerçeklik kanıtı gibi kabul etmeyi ifade eder (Bilgin,2008). Enformatif etki, kişinin belirsiz olduğu zamanlarda devreye girer. Çünkü ya uyaranlar içsel olarak belirsizdir ya da ortada bir sosyal anlaşmazlık vardır (Hong ve Vauguan, 2010; Bıyık Çalışkan, 2019)

Keşfedin: Sosyal Grup Nedir?

KAYNAKÇA

• Bilgin, Nuri. Sosyal Psikoloji. 2. Basım. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2008.
• Güney, Salih. Sosyal Psikoloji. 4. Basım. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2017.
• Hogg, Michael A. and Graham M. Vaughan. Essentials of Social Psychology. Pearson Education Limited, 2010
• Yüksel, Hülya. “Toplumsal Etki ve Uyma”, Ali Şimşek ve Ömer Eroğlu (Ed.).Davranış Bilimleri içinde. Konya: Eğitim Yayınevi, 2013, ss. 455 – 484.
• Heinzen, T. ve Goodfriend, W. (2018). Social psychology, Sage Publication
• Zimbardo, P. G., ve Leippe, M. R. (1991). The psychology of attitude change and social influence. Mcgraw-­‐Hill Book Company. [Özet].
• Aslaner, D. A., & AYDIN, G. (2021). DİJİTALİ YENİDEN OKUMAK: SOSYAL ETKİ PAZARLAMASI VE INFLUENCERLER. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (42), 30-43.
• Gökdağ, R. (2014). Sosyal Psikoloji. Anadolu Universitesi. 56-70.
• Yalçın, A. S. M., & Güner, D. (2015). Sosyal Etki Ölçümlemesi. İstanbul: KUSIF Yayınları.
• Freudenburg, William R. & Keating. M.Kenneth. 1982. “Increasing the Impact of Sociology on Social Impact Assessment: Toward Ending the Inattention”. The American Sociologist,Vol. 17(May): 71-80
• Aronson, E., Wilson, T. D., Akert, R. M., & Gündüz, O. (2012). Sosyal psikoloji. Kaknüs Yayınları.
• Çalışkan, Ş. B. (2019). Sosyal Etki kuramı bağlamında kişilerarası Toksik iletişimin işyerinde dışlanma davranışı üzerine Etkisi (Doctoral dissertation, Marmara Universitesi (Turkey)).
• HOGG, M.A., VOWGHUN, G.M. (2011). Sosyal Psikoloji, Çev. İ.Yıldız, Ütopya Yay. Ankara
• Kara, C., BULUT, B., TOPKAYA, Y., & TAŞKIRAN, C. (2014). DEĞERLER EĞİTİMİNE SOSYAL PSİKOLOJİK BİR YAKLAŞIM: NORMATİF SOSYAL ETKİ VE BİLGİSEL SOSYAL ETKİNİN İŞLEVSELLLİĞİ. Electronic Turkish Studies, 9(5).
• Roguska Z. (2021) What is Social Influence? (https://peepstrategy.com/what-is-social-influence/) (Erişim Tarihi: 23.08.2022).
• https://www.simplypsychology.org/a-level-social.html (Erişim Tarihi: 22.08.2022).