Marksist kültürel eleştirisi geleneğinin önemli isimlerinden biri olan Terry Eagleton kültür ve uygarlığı farklı düşünürlerden, farklı anlamlarıyla ve ilişkili olduğu kavramlarla aktarmaya çalışmıştır. Terry Eagleton’ın ifadesiyle başlıca dört anlamı ortaya çıkıyor. Kültür, (1) sanatsal ve düşünsel eserler toplamı; (2) ruhsal ve zihinsel gelişim süreci; (3) insanların yaşamlarına yön veren değerler, gelenekler, inançlar ve simgesel pratikler; (4) bütün bir yaşam tarzı anlamlarına gelebilir [Eagleton, 2019:15]. Bu dört anlam itibariyle kültürün farklı alanlar barındırdığını ayrıca kendine has gelişimler ortaya koyduğunu da söylemek mümkündür. Örneğin, toplumsal bir sorunun varlığına iki farklı yol ile dikkat çekilebilir. Bir edebiyatçı, sanat olarak kültür ile şiirlerinde veya yazılarında bu sorunu dile getirebilirken, aynı soruna yaşam tarzı olarak kültür ile sivil toplum kuruluşları tarafından dikkat çekilebilmektedir.
Eagleton ile düşünürler tarafından yapılan kültür tanımlarına eleştiri ve bir nevi tanımın imkansızlığını görmekteyiz. Bir dönüm noktası olarak sanayileşme öncesi ve sonrası dönemlerini düşündüğümüzde kültürün ifade ettiği şey değişmektedir. Kitapta değinildiği üzere bir halka özgü faaliyetleri kast ederek, spor, yemek, sanat gibi özellikleri saymak eksik olup eksik bıraktığı noktaları dışlamaktadır. Eagleton’ın sorusuyla, bir halkın kültürü, maddi varoluş tarzını da kapsar mı yoksa simgesel alanla mı sınırlı kalmalıdır? Bu soru “kültür” ile “uygarlık” kavramlarını karşı karşıya getirmektedir. Modern dönemlerle birlikte toplumların bütün bir yaşam tarzı materyalist anlayışla iç içe geçmiştir. Kültür ile uygarlık arasındaki fark ise sahip olunan maddi araçlar ile bireyin nasıl davrandığı arasındaki ilişkiye dayanmaktadır.
Kültür ile uygarlığı anlayabilmek için Terry Eagleton’ın “Kültür” kitabında yer verdiği örneklere bakmakta fayda olacaktır. Örneğin, posta kutuların varlığı uygarlığın parçası iken posta kutularını hangi renge boyadığınız kültüre dair konudur. Trafik ışıklarının varlığının yanında kırmızının anlamı “Dur”, yeşilin anlamı “Geç” olması zorunlu değildir. Kültürü işaret eden, ne yaptığınız değil neyi nasıl yaptığınız olandır [Eagleton, 2019:18]. Kültür ilgili şeye yüklenen anlam meselesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Uygarlık ise bir gerçeklik meselesi olarak faydacılık sağlamasıyla karşımıza çıkmaktadır. Eagleton’ın söylemiyle, uygarlık ne kadar budalaca materyalist bir hal alırsa kültür de bir o kadar yüce ve uhrevi görünür. Kültür ve uygarlık arasındaki ilişkiye dair yaklaşımı ise kültürü uygarlığın bir ürünü olarak görmesidir. Roman okumak istiyorsanız kâğıt fabrikalarına ve matbaalara ihtiyacınız vardır. Uygarlık kültürün bir ön koşuludur.
Eagleton’ın belirtmesiyle uygarlık, manevi olanla maddi olanı harmanlayıp toplumların refah yaşam standartlarına ulaşmasını sağlamaktadır. Günümüze baktığımızda teknolojinin üst düzey gelişimi ile bireyler her türlü ihtiyacını daha kolay ve cazip yollardan gidermeye başladıkları söylenebilir. Örneğin, yaşadığımız pandemi dönemini ele aldığımızda öğrencilerin gelişim süreçleri ve alacakları eğitim, bilgisayar ve telefonlar ile uzaktan eğitim şeklinde sağlanabilmektedir.
Terry Eagleton “Kültür” kitabında John Stuart Mill’in uygarlık hakkındaki şu sözlerine yer verir: Fiziksel konforun artması, bilginin gelişmesi ve yayılması, batıl inançların zayıflaması, karşılıklı iletişim imkanlarının çoğalması, tavırların yumuşaması, savaşın ve kişisel çatışmaların azalması, güçlünün zayıf üzerindeki baskısının giderek hafiflemesi, kitlelerin dünya çapında iş birliğiyle başarılan büyük işler [Eagleton, 2019:26]. Mill’e göre uygarlığa baktığımızda konforlu modern şehir hayatını anlamak zor değil ancak bu anlamdaki uygarlığın sıkıntılar barındırdığı da aşikardır. Bireyselleşmenin daha çok yayılması, yabancılaşma, bireylerin sanal dünyalara hapsolması gibi etmenler anlamdan, değerden, duygusallıktan uzak bir uygarlık seviyesine ulaşmak demektir. Öte yandan kültüre baktığımızda da maddi araçları kapsadığını söyleyebiliriz lakin önce manevi değerleri kapsayan bir olgudur. Kültür ile ilgili en önemli nokta ise Eagleton’ın belirttiği üzere pragmatik anlamda bir gereklilik taşımaması hasebiyle salt bir biçimde araçsal aklın eleştirisi olmasıdır.
Kültürü sanatsal ve düşünsel eserler olarak ele aldığımızda Eagleton farklı düşünürlerin yaklaşımlarından kısa kısa bahseder. Platon sanatı siyasi sebeplerden düşmanca görmekte, Karl Marx’ın takipçileri siyasi bir hegemonya aracı olarak gördükleri için şüpheyle yaklaşmakta, Nietzsche sanatı bir yanılsama olarak görür, Frankfurt Okulu gerçekçi çözümler sunmadığı için eleştirel yaklaşır. Uygarlık ise başka düşünürler tarafından farklı şekilde ele alınmıştır. Uygarlık, Rousseau’ya göre doğal olan iyi durumumuzdan acınası şekilde kopuşumuzu göstermekte, Voltaire ise zenginlerin yoksullar üzerindeki etkisi olarak değerlendirir, Karl Marx’ta uygarlığı emek ile başlatır, emek baskıcı aygıtlar ile kontrol edildiğinden çatışmacı bir düzenin varlığından söz eder.
Eagleton, “Uygarlık” insan imalatı olan bir dünyaya işaret eder, demektedir. Bu açıdan baktığımızda yaşadığımız dünyanın insan imalatından ibaret olması, maddi araçlar endeksli yaşam biçimlerinin yer edinişini ve insanın doğayı zayıflatması olarak görünebilmektedir. İnsanın doğaya karşı üstün gelme çabasının bir ürünü olarak uygarlık gelişiminden söz edilebilir. Bu durum ise yükselen uygarlık seviyesinin yanında kaybolmaya yüz tutan insani değerlerin sıkıntılarına yol açabilmektedir. Kültür ve uygarlığa dair bu perspektifler sayesinde yorumlayıcı ve eleştirel yaklaşımların önemi de ortaya çıkmaktadır.
KAYNAKÇA
Eagleton, T. (2019). Kültür, İstanbul: Can Sanat Yayınları
